بنا به تقویم سازمان ملل متحد پنجم جولای (14 تیر)، ، روز جهانی تعاونی ها بود. قرار است امسال در مراسم ها با شعارِ “راه‌حل‌های فراگیر و پایدار برای جهانی بهتر” نقش حیاتی تعاونیها در ایجاد جوامع عادلانه‌تر و تاب‌آورتر برجسته شوند.
اصطلاح «تعاونی» مفاهیم مختلفی را در بر می‌گیرد: نهادهای خرید جمعی (مثل تعاونیهای مواد غذایی)، نهادهای فروش جمعی (مثلاً بنگاه‌های کوچک سرمایه‌داری که برای فروش محصولات خود با هم همکاری می‌کنند)، یا مالکیت جمعی (مثلاً کشاورزانی که زمین را به صورت مشترک مالک هستند اما به‌صورت جداگانه کشت می‌کنند)، هم اکنون شرکت های تعاونی های بزرگی مثل موندراگون اسپانیا وجود دارد که 130 هزار کارگر و پرسنل در خود آن و ۸۰ هزار نفر بخشا و در جوار آن فعالند. حداقل صد هزار تن از آنان مالک و هدایت کننده این شرکت می باشند که با سیستمی کارا و استفاده از مدیریتی جمعی در دل اقتصاد بحران زده جهانی۵۰ سال دوام آورده، ولی با چالش سرمایه دارانه بسیاری روبرو هستند. لازم به ذکر است که در دنيا دو ميليون و ۶۰۰ هزار تعاوني با دو میلیارد عضو وجود دارد، علیرغم این واقعیت سرمایه های بخش خصوصی و غول پیکر اجازه نداده اند که نقش آنها از ۵ در صد در اقتصاد جهانی بیشتر شود.
در میان تعاونیها در جهان شرکت های همکاری جمعی در اقتصاد و تعاونی در روژآوا مثال زدنی هستند. در حال حاضر تعاونیهای آن منطقه سیستم جدید اقتصادیی بر پایه حکومت خود مدیریتی ساخته اند که درس های فراوانی برای آموختن دارند. پیش از ۲۰۱۱، حکومت بعث سوریه هرگونه خودسازمان‌دهی مردمی را سرکوب می‌کرد. اما در جریان خیزش های موسوم به بهار عربی که مردم روژاوا (کُردها، ایزدی‌ها، آشوری‌ها و اعراب) کنرل منطقه خود را به دست گرفتند، در عرصه های گوناگون از جمله تعاونی ها با اتکا به خود کار کرده اند. از نظر فعالین روژآوا جنبش تعاونی ها مدلی برای جامعه‌ای جایگزین هستند. کمیته اقتصاد زنان (وابسته به کنگره ستار) تعاونیهای کشاورزی، نانوایی‌ها و پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر را در این منطقه راه‌اندازی کرده است. تعاونیها در عرصه تامین غذا، آب، برق، خدمات آموزشی و بهداشتی فعال هستند. بخش حیاتی از ساختار اجتماعی و اقتصادی شمال سوریه تحت اداره خودمختار دموکراتیک قرار گرفته است. این مدل اقتصادی بر پایه کار جمعی، خودکفایی، تعهد به اکولوژی و دموکراسی مشارکتی استوار است.
در ایران هم تعاونیها هم در عرصه تولید (کشاورزی و صنعتی) و مسکن و هم در میدان خدمات و مصرف وجود دارند. در بخش صنعت ۱۷ هزار تعاوني فعالند. در اینجا بخش تعاونیهای مصرف بیشترین نقش را در اقتصاد و کمک به سهامداران داشته اند. الان سه شبكه بزرگ در این قسمت فعالند مانند تعاوني مصرف فرهنگيان با يك ميليون سهام‌دار و اكثر معلمان در آن عضو هستند. تعاوني كاركنان دولت هم وجود دارد كه پيش از شروع به كار فروشگاه‌هاي بزرگ زنجيره‌اي موفق شدند بخشي از فروشگاه‌ها را ايجاد كنند. همچنين تعاوني كارگران هم در این میدان فعال بوده اند. کارگران پیشرو تلاش کرده اين تعاوني‌ها را از زمان جنگ ایران و عراق تا امروز در خدمت هم طبقه ایهای خود قرار دهند. آنها بدرجاتی مواد مصرفي را به قيمت مناسب‌تر و بدون سود واسطه و با شرايط بهتر مانند فروش اقساطي عرضه كردند و در حال حاضر هم پنج ميليون عضو و سهام‌دار دارند. در مجموع اقتصاد کشور به سه بخش دولتي، خصوصي و تعاوني تقسم شده است. از ابتدای سرکار آمدن رژیم سرمایه داری اسلامی شرکتهای تعاونی هميشه يك گوشه از اقتصاد بوده اند، اما با وجود این به آنها امکان داده نشده که بیش از همان حدود ۵ در صد از اقتصاد را اشغال کنند. در جهان بخش خصوصی مانع اصلی رشد تعاونی بوده اند و در ایران بخش دولتی، خصولتی و فساد نهادینه رژیم در این مورد نقش اصلی را بازی کرده که ۷۰ درصد اقتصاد کشور را در اختیار دارند.
نخستین تعاونیها در جهان توسط کارگران در قرن هیجدهم بنیان گذاشته شد. قرار بود آنها سود محور نباشند، اما در دنیای سرمایه داری این ممکن نشده است. با اینحال بافت آنها بگونه ایست که نمی توانند مثل بخش تماما سودمحور، بوروکراتیک و بیرحمانه کار کنند. مارکس به درستی می‌گفت که تعاونیها «آزمایش‌های بزرگ اجتماعی» هستند و اهمیت زیادی دارند، اما او به شدت این ایده را رد کرد که سوسیالیسم را می‌توان با فرآیند ایجاد یک تعاونی جدید پس از دیگری برقرار کرد. او تاکید کرد «برای نجات توده‌های زحمتکش، کار تعاونی باید به ابعاد ملی توسعه یابد و در نتیجه، با ابزار ملی پرورش داده شود.»
روزا لوکزامبورگ نوشت: «تعاونیها، به‌ویژه تعاونیها در زمینه تولید، شکلی دورگه در میانه سرمایه‌داری هستند. می‌توان آنها را واحدهای کوچک تولید اجتماعی‌شده در میان مبادله سرمایه‌داری توصیف کرد.» مشکل این است که تعاونی‌هایی که در چارچوب بازار سرمایه‌داری تأسیس می‌شوند، برای بقا باید رقابت کنند، و اگر نرخ استثمار در میان رقبای شما بالا باشد، شما نیز باید با آن هماهنگ شوید. دموکراسی اقتصادی و خودمدیریتی کارگری در شکل تعاونی برای هر جامعه سوسیالیستی اصیل از اهمیتی کلیدی برخوردارست، اما به معنای مورد نظر کارگران آنها را فقط می‌توان با اتخاذ راهبردی که هدفش از هم پاشاندن قدرت دولت سرمایه‌داری و مصادره کردن مصادره‌کنندگان می باشد ساخت.